মানৱ দেহত কোষৰ বিস্ময়কৰ কাৰুকাৰ্য

আমি জানো যে আমাৰ দেহ কোষেৰে গঠিত| কিন্তু এই কোষৰ আকৃতি-আমাৰ শৰীৰত কিমান কোষ থাকে-এইবোৰ নিজাকৈ আৰু কোষবোৰ সংগঠিত হৈ টিছ্যু হিচাপে কেনেদৰে কাম কৰে| কোষৰ এই বিস্ময়কৰ কাৰুকাৰ্য সম্পৰ্কে চমুকৈ উল্লেখ কৰা হ’ল| এই কোষৰ আকৃতি ইমান সূক্ষ্ম যে তাক মাইক্ৰ’স্ক’পেৰেহে দেখা পোৱা যায় আৰু কোষৰ ভিতৰত কাৰুকাৰ্য চাবলৈ হ’লে ছুপাৰ মাইক্ৰ’স্ক’পৰ প্ৰয়োজন| শেহতীয়া গৱেষণাৰ সমীক্ষাৰ মতে আমাৰ দেহত ৭৫ ট্ৰিলিয়ন চেল আছে অৰ্থাৎ ৭৫ ৰ পাছত ১২ টা শূন্য ৭৫,০০০,০০০,০০০,০০০ কোষ| এই কোষৰ আকৃতি ইমানেই নগণ্য যে এটি আলপিনৰ মূৰত দহ লক্ষ কোষক বহুৱাই ৰাখিব পাৰি| আমাৰ দেহত ২০০ ৰো অধিক বিভিন্ন ধৰণৰ কোষ আছে আৰু এই কোষবোৰ শৰীৰ বিভিন্ন প্ৰয়োজনীয় কাম-কাজত ব্যস্ত থাকে| এইবোৰৰ কিছুমানে নিজাববীয়াকৈ কাম কৰে, যেনে ৰেড ব্লাড চেল-যিয়ে অক্সিজেন আৰু দেহলৈ পৰিপুষ্টি যোগায়| কোষক কোৱা হয় প্ৰাণৰ মূল উপদান, আচলতে কোষেই প্ৰাণ| মানুহে যি কামেই নকৰক কিয়-কোষৰ অংশগ্ৰহণ তাত থাকিবই| আমাৰ চকুত প্ৰায় ২৫ কোটি ৰেড কোষ আছে-ইয়াৰ কাৰ্য প্ৰণালী অতি বিস্ময়কৰ| ক্ষীণ পোহৰক এই ৰেড কোষে বঢ়াই এই সংকেত মস্তিস্কলৈ পঠায়| ফলত আপুনি লাহে লাহে দেখিবলৈ ধৰে| এনে ধৰণে অন্ধকাৰ ঘৰতো লাহে লাহে কমকৈ হ’লেও আমি দেখা পাবলৈ সমৰ্থ হও| পোহৰ ধৰি ৰাখিবলৈ এই ২৫ কোটি ৰেড কোষৰ লগত আছে ৰঞ্জক দ্ৰব্য সমন্ধিত ৩ কোটি অণু| শক্তি সৃষ্টি কৰিবলৈ আছে ২ হেজাৰ মাইক্ৰোকনডিয়া| যাক আমি পাৱাৰ ষ্টেচন বুলি ক’ব পাৰো-য’ত শৰ্কৰা পুৰি এনাৰ্জী উৎপাদন কৰে আৰু ছাই হিচাপে থাকে( পানী আৰু কাৰ্বন-ডাই-অক্সাইড) অত্যন্ত জটিল এই ৰাসায়নিক প্ৰক্ৰিয়াৰ মাজেৰে এ ডেনোছিছ ট্ৰাইফচফেট(সংক্ষেপে এ টি পি) নামৰ এবিধ বস্তুৰ সংযোজন ঘটে| গছৰ পৰা পশু-পক্ষী, মানুহলৈ সজীৱ বস্তুৰ সাৰ্বজনীন শক্তিৰ উৎস হ’ল এই এ টি পি| উদাহৰণস্বৰুপে যেতিয়া আমাৰ হৃদযন্ত্ৰ-স্পন্দিত হ’ব লগা হয়-নিশ্বাস ল’বলৈ বুকুৰ পতা ফুলি উঠিবলগীয়া হয় তেতিয়া এ টি পি ভাঙি সহজতৰ উপাদান হৈ যায়| অৰ্থাৎ নিজে ভাঙি শক্তি যোগান ধৰে| গতিকে এই পৃথিৱীত আমি যিমান দিন বাচি থাকিম-সিমান দিনলৈ এ টি পিৰ চাহিদা থাকিব| আনকি আমি গভীৰ নিদ্ৰামগ্ন অৱস্থাত থকা সময়তো এ টি পি ভাঙি মস্তিস্কৰ কোষক এনাৰ্জী যোগান ধৰে| মাইক্ৰোকনডিয়া সকলো কোষৰ ভিতৰত থাকিলেও একমাত্ৰ ৰঙা তেজৰ কণিকাত ই নাথাকে, কাৰণ ৰঙা তেজৰ কণিকাই তেজৰ প্ৰবাহত ওপঙি চলাচল কৰে, এনাৰ্জীৰ প্ৰয়োজন নহয়| কোষৰ ভিতৰত আটাইতকৈ বিস্ময়কৰ নাৰীদেহৰ ডিম্বাণু বা স্ত্ৰী প্ৰজনন কোষ| মাথোঁ ০১ ব্যাসাৰ্ধ বিশিষ্ট ডিম্বাণুৰ এই জীৱন কণাৰ লগত গৰ্ভাশয়ৰ ভিতৰত পুংপ্ৰজনন কোষৰ মিলন হ’লেই এটা ডিম্বাকোষ ভাঙি দুটা হয়| দুয়োটাৰ প্ৰত্যেকটোৱে এনেদৰে ভাঙি থাকে| এনেদৰে ভাঙি দুই বিলিয়ন কোষ তৈয়াৰ হৈ এটি শিশু দেহৰ গঠন হয়| বৰ্তমান বিজ্ঞানৰ গৱেষণাৰ আটাইতকৈ বিস্ময়কৰ বস্তুটোৱে হ’ল ষি এন এ-সম্পুৰ্ণ নামটো হ’ল ডি অক্সিৰিবোনিউক্লিক এচিড| ডি এন এৰ হুকুম মতে এই কোটি কোটি কোষে নিজৰ কাম কৰে| ডি এন এৰ আদেশ মতে-কোষে কেনেকৈ কাম কৰিব লাগিব-কি বস্তু উৎপাদন কৰিব লাগিব-কি বস্তু বিচাৰি বাহিৰ কৰিব লাগিব-কি ত্যাগ কৰিব লাগিব ইত্যাদি কাম কোষে কৰে| ডি এন এৰ জটিল তত্বলৈ নগৈ অতি সাধাৰণ ভাৱে বুজিবলৈ ইয়াক আমি এক আৰ্কিটেকৰ লগত তুলনা কৰিব পাৰো| জীয়াই থাকিবলৈ যি চমকপ্ৰদ নক্সাৰ দৰকাৰ-এই নক্সা বনাই ঠিকেই, কিন্তু ঘৰ সজোৱাৰ দায়িত্ব দিয়ে ডাঙৰ কনট্ৰেকটৰক| এই কনট্ৰেকটৰ হ’ল আৰ এন এ-সম্পুৰ্ণ নাম ৰিবোনিউফ্লিক এচিদ| অনু বা মলিকিউলৰ আকাৰ সমস্ত খবৰ তথ্য ডি এন এৰ মাজত লুকাই থাকে| বাৰ্তাবহ আৰ এন এ পৰম আৰামেৰে ডি এন এৰ গাত গা লগাই জড়িত হৈ নক্সাৰ হুবহু ছাপ উঠাই লয়| যিমান দৰকাৰ সিমান খিনি ছাপেই উঠাই লয়| কনট্ৰেকটৰ ৰুপী আৰ এন এৰ এই ব্লুপ্ৰিণ্টৰ পৰাই খবৰ পঠাই অন্যান্য আৰ এন এলৈ| এনে নিৰ্দেশৰ ফলতে নিৰ্মাণ কৰে আমাৰ দেহৰ লাগতিয়াল প্ৰ’টিন| ২০ ধৰণৰ প্ৰ’টিন পুঁডিৰ মালাৰ দৰে বিশেষ বিশেষ পেটেণ্ট সজাই নিজকে| ফল হয় নানান ৰকমৰ| এনেদৰে কেতিয়াবা তৈয়াৰ হয় আমাৰ দেহৰ হৃদযন্ত্ৰৰ স্পন্দমান পেশী কোষ-সংকোচনক্ষম ভৰিৰ পেশী-যাতে আমি খোজ কাঢ়িব পাৰো| কোষ বিভাজনৰ ফলস্বৰুপেই আমাৰ সৃষ্টি এই কোষ বিভাজন গোটেই জীৱন অব্যাহত থাকে-মৃত্যুৰ আগমুহূৰ্তলৈ| কাৰণ প্ৰত্যেক ছেকণ্ডত লক্ষ লক্ষ কোষৰ জন্ম হয়| ইয়াৰ ব্যতিক্ৰম হ’ল মস্তিস্কৰ কোষ| মস্তিস্কৰ কোষৰ মৃত্যু হ’লে পুনৰাই নতুন কোষৰ জন্ম নহয়| ইয়াৰ কাৰণ হ’ল আমি জন্ম পাওঁতেই গোটেই জীৱনলৈ যিমান মস্তিস্কৰ কোষৰ প্ৰয়োজন সিমান খিনি লৈয়ে জন্ম লাভ কৰিছো| মস্তিস্কৰ কোষৰ মৃত্যু হ’লেও ক্ষতি নহয়, অতিৰিক্ত কোষেৰে সুন্দৰভাৱে চলি যায়| মানৱ দেহটো এটি আধুনিক কেমিকেল কাৰখানাৰ লগত ৰিজাব পাৰি| আমাৰ দেহৰ বাবে এনজাইম অতি লাগতিয়াল বস্তু| আমাৰ নখৰ বাবে দৰকাৰী প্ৰ’টিনৰ পৰা আৰম্ভ কৰি যিমান প্ৰ’টিন আৱশ্যক হয় সেই আটাইবোৰ প্ৰ’টিনেই তৈয়াৰ হয় এই কেমিষ্টৰ কাৰখানাত| এনজাইম তৈয়াৰ কৰা পদ্ধতি দেখি পৃথিৱীৰ শ্ৰেষ্ট কেমিষ্টো স্তব্ধ হৈছে| মানৱ দেহৰ বাহিৰৰ দেৱালৰ গঠনৰ কৌশল জানিব পাৰিলে আপুনি বিস্মৃত হৈ পৰিব| আমাৰ দেহৰ ঝিলীৰ আৱৰণ মাত্ৰ .০০০০০০১ মিলিমিটাৰ| এয়া সম্ভৱ হৈছে বৰ্তমান অতি আধুনিক ইলেক্ট্ৰন মাইক্ৰ’স্কোপৰ আৱিস্কাৰৰ পাছত| যিবোৰ তথ্য বৰ্তমান জনা গৈছে| সেইবোৰ আগতে বৈজ্ঞানিকে কৰিব পৰা নাছিল| শেহতীয়া গৱেষণা মতে দেহৰ ঝিলীৰ আৱৰণ .০০০০০০১ মিলিমিটাৰ| ইয়াৰ ক্ষমতা তথা কাৰ্যপ্ৰণালী অতি বিস্ময়কৰ| গেটত পহৰাৰত ৰক্ষীয়ে কাক সোমাব দিব, কাক নিদিব শেনেদৰে নিয়ন্ত্ৰণ কৰে, ঠিক তেনেদৰে এই ঝিলীয়েও দ্বাৰ ৰক্ষকৰ ভুমিকা পালন কৰে| দেহৰ ভিতৰলৈ কাক যাব দিব, কাক ভিতৰলৈ যোৱাত বাধা দিব এয়া নিৰ্ধাৰণ কৰে| ভিতৰৰ কোষৰ আভ্যন্তৰীণ পৰিৱেশৰ গুৰুদায়িত্বও পালন কৰে| চল্ট জৈৱ বস্তু সমুহ পানী আৰু অন্যান্য উপাদানৰ ভাৰসাম্য বজাই ৰাখে অৰ্থাৎ কম-বেচি হোৱা, বঢ়া-টুটা কঠোৰ হাতেৰে দমন কৰে| আমাৰ জীৱন নিৰ্ভৰ কৰে এই ঝিলী আৱৰণৰ ওপৰতেই| প্ৰ’টিন উৎপাদন কৰিবলৈ যেতিয়া কেচাঁ মালৰ দৰকাৰ হয়, তেতিয়া কামৰ দৰকাৰী বস্তু ভিতৰলৈ সোমাবলৈ দিয়ে আৰু অদৰকাৰী বস্তুক গলধেক্কা দি বাহিৰ কৰি দিয়ে| এই ঝিলী আৱৰণৰ আৰু বহুটো আশ্চৰ্যজনক ক্ষমতা আছে| উদাহৰণ হিচাপে গোটেই দেহৰ কোষৰ লগত যোগাযোগ ৰখাৰ ক্ষমতা কেনেকৈ ৰাখে এয়া এতিয়াও আৱিস্কাৰ কৰিব পৰা হোৱা নাই| যোগাযোগৰ এই আশ্চৰ্য ব্যৱহাৰ লয় হৰ’মনেও বাৰ্তাবাহক হিচাপে| ধৰি লওক আপোনাৰ তেজত শৰ্কৰাৰ পৰিমাণ বাঢ়িছে, তৎক্ষণাত পেনক্ৰিয়াচে বঢ়াই দিয়ে ইনচুলিনৰ উৎপাদন| হুকুম জাৰি কৰিছে এনেদৰে শৰ্কৰাবোৰ বাৰ্ণ কৰা বেছিকৈ| এই হুকুম গোটেই দেহলৈ যায়, লগে লগে সক্ৰিয় হৈ পৰে কোষ| মানৱ দেহৰ বাবে আটাইতকৈ ভয়ংকৰ শত্ৰু হ’ল ভাইৰাজ| এই ভাইৰাজৰ বাবে জ্বৰ, চৰ্দি, কাহ হ’লে অতিকমেও ৭ দিন আমি ভোগো| কিন্তু এই ভাইৰাছক সহজে দেহৰ ভিতৰলৈ আহিব নিদিয়ে আমাৰ প্ৰতিৰক্ষাত ব্যস্ত ঝিলী আৱৰণে| কেনেবাকৈ এটি ভাইৰাজ ভিতৰলৈ সোমালেও প্ৰতিৰক্ষা ব্যৱস্থাই প্ৰতিহত কৰিবলৈ মৰণপণ যুদ্ধত লিপ্ত হয়| যদি প্ৰতিৰক্ষা ব্যৱস্থা পৰাস্ত হয় তেনেহ’লে হুৰ হুৰকৈ বাঢ়ি যায় ভাইৰাছ আৰু ধ্বংস কৰে হেজাৰ হেজাৰ কোষ ভাইৰাছৰ নিজস্ব কোনো মাইট্ৰোকড্ৰিয়া নাই, সেয়ে নিজে তৈয়াৰ কৰিব নোৱাৰে| সেয়েহে এনেদৰে কোষৰ ধ্বংস কাৰ্য আৰম্ভ কৰে| কিন্তু শেষত প্ৰতিৰক্ষা ব্যৱস্থাৰে জয় হয় আৰু ভাইৰেলৰ আক্ৰমণ নিস্তেজ হৈ পৰে| বিস্ময় কৰ কোষৰ কাৰুকাৰ্য মানেই হ’ল আমাৰ জন্মৰ পৰা মৃত্যু পৰ্যন্ত কোষৰ এই কাৰুকাৰ্য সক্ৰিয় হৈ থাকে| এই ৭৫ ত্ৰিলিয়ন কোষে নিজৰ নিজৰ দায়িত্ব-কৰ্তব্য সূচাৰু ৰুপে সম্পন্ন কৰে| কোনো কাৰণতে কোনো কামৰ ভাৰসাম্য নষ্ট হ’বলৈ নিদিয়ে| উদাহৰণ-চকুৰ ৰড কোষত এটি শিশু উৎপাদন কৰিবলৈ যি খবৰ দৰকাৰ সেয়া সকলো আছে, অথচ এই ৰডে  কেতিয়াও শিশু উৎপাদন নকৰে| ঠিক তেনেকৈ কাণৰ কোষত যি ডি এন এ আছে, তত্ত্বগত ভাৱে সেই ডি এন এই এখন ভৰি তৈয়াৰ কৰিব পাৰে অথচ এনে কাৰ্য কেতিয়াও নকৰে| সেয়েহে কোষৰ এনে কাৰুকাৰ্য সচাঁকৈয়ে বিস্ময়কৰ| বিজ্ঞানে উন্নত গৱেষণাৰ সহায়ত এই বিস্ময়কৰ কাৰুকাৰ্যবোৰ আৱিস্কাৰ কৰিছে ঠিকেই অথচ এনে বিস্ময়কৰ আশ্চৰ্যজনক নিৰ্মাণ কাৰ্য কেনেকৈ সম্পন্ন হ’ল সেয়া এতিয়াও প্ৰশ্নবোধক|

ড° সনাতন ডেকা।