আজিকালি থাইৰয়ডৰ অসুখত আক্ৰান্ত লোকৰ সংখ্যা বহুগুণে বৃদ্ধি পাইছে। বৰ্তমান বিশ্বত প্ৰায় ৩০ কোটিৰো অধিক লোক এই সমস্যাত ভুগিছে।
বিভিন্ন উপসৰ্গৰে থাইৰয়ডৰ অসুখত ভুগি থাকিলেও ৰোগ চিনাক্তকৰণ আৰু চিকিৎসাৰ বাবে চিকিৎসকৰ ওচৰলৈ নোযোৱা মানুহৰ সংখ্যাও কম নহয়।
আজিকালি থাইৰয়ডৰ পৰা হোৱা সকলো ধৰণৰ অসুখৰে চিকিৎসা ব্যৱস্থা আছে আৰু থাইৰয়ডজনিত সকলো ৰোগেই আৰোগ্য হয়।
কিন্তু সময়মতে চিকিৎসা নকৰিলে এই ৰোগে ভয়ংকৰ ৰূপ ধাৰণ কৰিব পাৰে আৰু ৰোগীৰ মৃত্যুও হ’ব পাৰে।
থাইৰয়ড একপ্ৰকাৰৰ অন্তঃক্ষৰা গ্ৰন্থি। ই মানুহৰ ডিঙিৰ সমুখৰ ফালে স্বৰযন্ত্ৰৰ(লেৰিংক্স) তলৰ অংশত আৰু শ্বাসনলীৰ(ট্ৰেকিয়া) ওপৰৰ ফালে অৱস্থিত। এটা ক্ষুদ্ৰ অংশৰে দুকাষৰ দুডোখৰ বহল অংশক সংলগ্ন কৰা, পখিলা সদৃশ আকৃতিৰ এই গ্ৰন্থি আকাৰত তেনেই ক্ষুদ্ৰ।
পাখিৰ দৰে দুকাষৰ অংশ দুটাৰ দৈৰ্ঘ প্ৰায় ৪ চেন্টিমিটাৰ আৰু বহলে ১-২ চেন্টিমিটাৰ। এই গ্ৰন্থিটোৰ পৰা কেবাবিধো হৰমোন ক্ষৰণ হয়। এইবিলাকৰ ভিতৰত গুৰুত্বপূৰ্ণ হৰমোন দুবিধ হৈছে-
দুয়োবিধ হৰমোনে শৰীৰৰ অত্যন্ত গুৰুত্বপূৰ্ণ কিছুমান প্ৰক্ৰিয়াৰ নিয়ন্ত্ৰণ আৰু পৰিচালনা কৰে। খাদ্য পৰিপাক প্ৰণালী, অজীৰ্ণ, আৱৰ্জনা নিষ্কাশন আৰু বৃদ্ধি আদি প্ৰয়োজনীয় প্ৰক্ৰিয়াবিলাক নিয়ন্ত্ৰণ তথা পৰিচালনা আদিৰ বাবে এই দুবিধ হৰমোনেই মূলতঃ দায়ী।
এই দুবিধ হৰমোনৰ ক্ষৰণত কোনো ধৰণৰ জটিলতা বা সমস্যাই দেখা দিলে শৰীৰত বিভিন্ন বিসংগতিৰ সৃষ্টি হয়। এই ধৰণৰ সমস্যাবিলাককে আমি থাইৰয়ডৰ সমস্যা বুলি কওঁ।
থাইৰয়ডজনিত সমস্যা কেৱল এই দুবিধ হৰমোনৰ কাৰণেই নহয়। আমাৰ দেহৰ সকলো কামেই নিয়ন্ত্ৰণ হয় মস্তিষ্কৰ যোগেদি। এই মস্তিষ্কতে ‘পিটুইটেৰী’ নামৰ আন এটি অন্তঃক্ষৰা গ্ৰন্থি আছে।
এই গ্ৰন্থিৰ পৰা নিঃসৃত হয় টি.এছ.এইচ.(TSH) বা ‘থাইৰোট্ৰপিন ৰিলিজিং হৰমোন’। পিটুইটেৰী গ্ৰন্থিৰ উপৰিও আমাৰ মগজুৰ হাইপোথেলামাছ নামৰ অংশটোৰ পৰা নিঃসৃত হয় টি.আৰ.এইচ.(TRS) বা ‘থাইৰোট্ৰপিন ৰিলিজিং হৰমোন’।
এই দুবিধ হৰমোনে থাইৰয়ড গ্ৰন্থিৰ কাম-কাজ নিয়ন্ত্ৰণ কৰে। যদি কিবা কাৰণত এই দুবিধ হৰমোনৰ উৎপাদন অনিয়মীয়া বন্ধ হয়, তেনেহ’লে থাইৰয়ড গ্ৰন্থিৰ পৰা টি-৩ আৰু টি-৪ নামৰ হৰমোন দুবিধৰ উৎপাদনো বন্ধ হৈ পৰিব পাৰে।
গতিকে দেখা গ’ল যে মগজুৰ হাইপোথেলামাচে নিয়ন্ত্ৰণ কৰে পিটুটেইটেৰী গ্ৰন্থিয়ে নিয়ন্ত্ৰণ কৰে থাইৰয়ড গ্ৰন্থিক। থাইৰয়ড গ্ৰন্থিৰ পৰা হৰমোন ক্ষৰণ প্ৰক্ৰিয়াৰ কাৰণে এক সুন্দৰ আৰু সুশৃংখলিত পদ্ধতি আছে।
থাইৰয়ড গ্ৰন্থিৰ পৰা হ’ব পৰা সমস্যাবিলাক দুই ধৰণেৰে হয়। প্ৰথম সমস্যাটো হয় এই গ্ৰন্থিৰ পৰা বেছি পৰিমাণে হৰমোন নিঃসৃত হ’লে আৰু দ্বিতীয় সমস্যাটো হয় কম পৰিমাণে অৰ্থাৎ প্ৰয়োজনতকৈ কম পৰিমাণত এই হৰমোন নিঃসৃত হ’লে।
শৰীৰৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় পৰিমাণত থাইৰয়ড গ্ৰন্থিয়ে হৰমোন উৎপাদন স্বাভাৱিক মাত্ৰাত হ’লে ডাক্তৰী ভাষাত কোৱা হয় ‘ইউথাইৰয়ডিজম’।
যদি বেছি পৰিমাণৰ হৰমোন নিঃসৃত কৰে, তেনেহ’লে তাক ‘হাইপাৰ থাইৰয়ডিজম’ বুলি কোৱা হয়।
মূলতঃ শেষৰ দুটা সমস্যাই হৈছে থাইৰয়ডৰ প্ৰধান সমস্যা।
পৰিসংখ্যাৰ পৰা দেখা গৈছে যে মহিলাসকলেই থাইৰয়ডৰ সমস্যাত বেছিকৈ ভোগে। বহুক্ষেত্ৰত খাদ্যত আয়োডিনৰ অভাৱৰ বাবেই থাইৰয়ডৰ সমস্যাই দেখা দিয়ে। আয়োডিনযুক্ত নিমখ খালে এই সমস্যা বহু পৰিমাণে সমাধান হয়।
থাইৰয়ডৰ পৰা নিঃসৃত হৰমোনবিলাকৰ প্ৰধান উপাদান হৈছে এই আয়োডিন। সাধাৰণতে আমি খোৱা পানী আৰু শস্যজাত খাদ্যৰ পৰাই শৰীৰৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় আয়োডিন সংগ্ৰহ কৰা হয়।
শৰীৰৰ অতিৰিক্ত পৰিমাণত আয়োডিন প্ৰৱেশ কৰিলে থাইৰয়ডৰ কাম-কাজত আউল লাগে। আনহাতে কম পৰিমাণত আয়োজিন খালেও শৰীৰত বিভিন্ন সমস্যাই দেখা দিয়ে।
শৰীৰৰ প্ৰয়োজনতকৈ অধিক পৰিমাণত হৰমোন নিঃসৰণ হ’লে বিভিন্ন ধৰণৰ উপসৰ্গই দেখা দিব পাৰে। অতিৰিক্ত পৰিমাণত এই গ্ৰন্থিয়ে নিঃসৰণ কৰা হৰমোনে শৰীৰত সৃষ্টি কৰা উপসৰ্গবিলাক এনেধৰণৰ।
কোনো কাৰণত থাইৰয়ড হৰমোন নিঃসৰণ কম হ’লে বা অভাৱ হ’লে শৰীৰত অন্য কিছুমান উপসৰ্গই দেখা দিয়ে।
এনে অৱস্থাক হাইপোথাইৰয়ডিজম বুলি কোৱা হৈছে শৰীৰৰ মেটাবলিজিম’(বিপাক ক্ৰিয়া) সঠিক অৱস্থাত ৰখা। সেয়ে এই গ্ৰন্থিয়ে নিঃসৰণ কৰা হৰমোনৰ পৰিমাণ হ্ৰাস পালে শৰীৰৰ মেটাবলিজম বাধাপ্ৰাপ্ত হয়।
আমেৰিকাৰ দৰে উন্নত আৰু স্বাস্থ্য সচেতন দেশতে প্ৰায় ৮ নিযুত লোক হাইপোথাইৰয়ড ৰোগত ভোগে। ইয়াৰে অধিকাংশই মহিলা।
আমাৰ দেশতো সম্ভৱতঃ ইয়াতকৈ বহুগুণে বেছি সংখ্যক থাইৰয়ড ৰোগী আছে। কিন্তু ইয়াৰে এটি বৃহৎ অংশৰ লোকে এই ৰোগ স্বাভাৱিক বুলি মানি লৈ চিকিৎসকৰ ওচৰলৈ নোযোৱাকৈ নিশ্চয় থাকে।
বহুতৰে সঠিকভাৱে ৰোগ নিৰ্ণয় নোহোৱাকৈ থাকে। প্ৰধানতঃ দুটি কাৰণত হাইপোথাইৰয়ড ৰোগত আক্ৰান্ত হ’ব পাৰে।
উপসৰ্গবিলাক:
ক্লান্তি ভাব। পুৱা শুই উঠি টোপনি পূৰা নোহোৱাৰ ভাব থকা। পুনৰ শুবলৈ মন যোৱা।
শৰীৰ অত্যন্ত দুৰ্বল লগা। অলপ পৰিশ্ৰমতে অৱশ হৈ পৰা।
এই বিসংগতিৰ বাবে হ’ব পৰা বিপদ:
থাইৰয়ড গ্ৰন্থিৰ হৰমোনৰ উৎপাদনৰ পৰিমাণ কমি গ’লে ওপৰৰ উপসৰ্গবিলাক দেখা দিবই। লগতে গলগণ্ড বা ডিঙি ফুলা ৰোগ হ’ব পাৰে।
সময়ত চিকিৎসা নকৰিলে ৰোগী হৃদৰোগত আক্ৰান্ত হ’ব পাৰে। অৱশেষত ৰোগী অচেতন হৈ ‘ক’মা’ অৱস্থালৈ যাব পাৰে বা ডিপ্ৰেছন হৈ হঠাৎ মৃত্যুৰ মুখত পৰিব পাৰে।
বিশেষধৰণৰ ৰক্ত পৰীক্ষাৰ দ্বাৰাহে এই ৰোগ ধৰা পৰে। হাইপাৰথাইৰয়ডিজম আৰু হাইপোথাইৰয়ডিজমৰ দুয়ো ক্ষেত্ৰতে দেখা দিয়া উপসৰ্গবিলাক বেছিভাগৰে সাদৃশ্য আছে অভিজ্ঞ এণ্ডোক্ৰইনোল’জিষ্ট অৰ্থাৎ অন্তঃক্ষৰা গ্ৰন্থি বিশেষজ্ঞই ৰোগৰ সাধাৰণ লক্ষণ দেখি ৰোগ নিচাক্ত কৰিব পাৰে।
তথাপি তেজৰ কিছুমান বিশেষ পৰীক্ষাৰ দৰকাৰ হয়। নিশ্চিতভাৱে ৰোগ নিৰ্ণয় হ’লে এই দুয়োবিধ ৰোগৰে উপযুক্ত চিকিৎসা কৰিব পৰা হয় আৰু ৰোগী সম্পূৰ্ণৰূপে আৰোগ্য হয়।
চিকিৎসকৰ পৰামৰ্শ অবিহনে ঔষধৰ পৰিমাণ পৰিৱৰ্তন কৰা বা বন্ধ কৰা উচিত নহয়। অৱশ্যে এই ৰোগ হ’লে সমগ্ৰ জীৱন জুৰি ঔষধ খাই থাকিবলগীয়া হয়।
থাইৰয়ডৰ অসুখ আজিকালি একপ্ৰকাৰ তেনেই সাধাৰণ অসুখত পৰিণত হৈছে। আজিকালি প্ৰতি দহজন মানুহৰ ভিতৰত দুজনেই এই ৰোগত ভোগে।
থাইৰয়ডৰ অসুখ বিভিন্ন কাৰণত হ’ব পাৰে। সকলো ধৰণৰ পৰীক্ষা-নিৰীক্ষাৰ দ্বাৰা বিচাৰ কৰিলে দেখা যায় যে থাইৰয়ডৰ অসুখ হোৱাৰ মূল কাৰণটো হ’ল আয়োডিনৰ অভাৱ।
আয়োডিনৰ অভাৱৰ বাবে গণ্ডগল বা হাইপোথাইৰয়ড নামৰ অসুখটো হয়। আজিকালি বিশ্বৰ প্ৰায় সকলো দেশতে বিভিন্ন উপায়েৰে আয়োডিনৰ অভাৱ পূৰণ কৰা হৈছে।
আমাৰ দেশতো নিমখৰ লগত আয়োডিন মিহলি কৰি এই দ্ৰব্যবিধৰ অভাৱ পূৰণ কৰাৰ ব্যৱস্থা কৰা হৈছে। সেয়ে আয়োডিনৰ পোনপটীয়া অভাৱৰ বাবে এই ৰোগ আজিকালি হোৱাৰ সম্ভাৱনা কৰিছে।
আজিকালি থাইৰয়ড অসুখ হোৱাৰ মূল কাৰণ হিচাপে চিহ্নিত হৈছে অটো-ইমিউনিটি বা শৰীৰৰ স্বয়ংক্ৰিয় ৰোগ প্ৰতিৰোধ ক্ষমতা।
এই ক্ষমতা অন্যহাতে এক প্ৰকাৰৰ শাৰীৰিক ক্ৰুটি। শৰীৰে ৰোগ প্ৰতিৰোধ ক্ষমতা বঢ়াই শৰীৰৰ বিভিন্ন প্ৰোটিনৰ বিৰুদ্ধে কিছুমান এন্টিবডি সৃষ্টি কৰে আৰু এই এন্টিবডিবিলাকে শৰীৰৰ প্ৰয়োজনীয় গ্লেণ্ডবিলাকৰ ৰোগ প্ৰতিৰোধ ক্ষমতা নষ্ট কৰি পেলায়।
কিন্তু এই অটো ইউমিনিটি ব্যৱস্থাটোৱে থাইৰয়ড গ্লেণ্ডটোক নষ্ট নকৰে, বৰং ইয়াক বেছি সক্ৰিয় কৰিহে তোলে।
ফলত হাইপাৰ থাইৰয়ড নামৰ বিসংগতিয়ে দেখা দিয়ে। অৰ্থাৎ থাইৰয়ড গ্ৰন্থিৰ হৰমোন নিঃসৰণ প্ৰয়োজনতকৈ অধিক মাত্ৰাত হয় আৰু এই ৰোগৰ উপসৰ্গবিলাকে দেখা দিয়ে।
জন্মগত ক্ৰুটিৰ ফলতো থাইৰয়ড গ্ৰন্থিৰ বৃদ্ধি কেতিয়াবা বাধাগ্ৰস্ত হ’ব পাৰে। কোনো কোনো ক্ষেত্ৰত থাইৰয়ড গ্ৰন্থি শৰীৰত নেথাকেই। এই বিসংগতিক ‘আথাৰিয়োচিছ’(Athyreosis) বুলি কোৱা হয়।
কেতিয়াবা আকৌ জন্মগত কাৰণতে থাইৰয়ড গ্ৰন্থি গঠন হ’লেও নিৰ্দিষ্ট স্থানত নেথাকে বা ঠিকমতে সক্ৰিয় নহয়।
ফলত শিশু অৱস্থাতে শৰীৰৰ বৃদ্ধি স্থবিৰ হৈ পৰে বা যৌৱন বা কৌশোৰ অৱস্থাত হ’বলগীয়া শৰীৰৰ স্বাভাৱিক গঠনবিলাক বাধাগ্ৰস্ত হয়।
থাইৰয়ডৰ অসুখ পিতৃ-মাতৃৰ হ’লেই যে সন্তানৰো হ’ব, তাৰ কোনো বৈজ্ঞানিক ভিত্তি নাই। অৱশ্যে অটো-ইমিউন প্ৰণালীৰ বিসংগতি কিছু পৰিমাণে বংশগত।
পিতৃ-মাতৃৰ এই সমস্যা থাকিলে ল’ৰা-ছোৱালীৰ থাইৰয়ডৰ অসুখ হোৱাৰ সম্ভাৱনা বেছি হয়।
উপসৰ্গই দেখা দিলেই টি.এছ.এইচ. থাইৰয়ড ষ্টিমুলেটিং হৰমোন নামৰ তেজৰ পৰীক্ষাটো কৰিবলৈ দিয়া হয়। সাধাৰণ সুস্থ অৱস্থাত মানুহৰ তেজত টি.এছ.এইচ.ৰ পৰিমাণ থাকিব লাগে ০.০ৰ পৰা ৫.৫ এককৰ ভিতৰত।
যদি টি.এছ.এইচ.ৰ মাত্ৰা ৫.৫ বা ৬তকৈ বেছি থাকে, তেনেহ’লেব্যক্তিজনৰ হাইপোথাইৰয়ড আছে বুলি জানিব পাৰি। অৱশ্যে ব্যক্তিভেদে এই মাত্ৰাৰ তাৰতম্যও হ’ব পাৰে।
আনহাতে হাইপাৰথাইৰয়ড বিসংগতিৰ পৰা গ্ৰেভছ ডিজিজ নামৰ অসুখ এবিধ হ’ব পৰে। এই ৰোগ পুৰুষতকৈ মহিলাসকলৰ ক্ষেত্ৰত বেছিকৈ হোৱা দেখা যায়। গ্ৰেভছ ডিজিজৰ পৰা চকুৰ অসুখো হ’বগৈ পাৰে।
থাইৰয়ডৰ অসুখ হ’লে ভাল নহয় বুলি বহুতৰে ভুল ধাৰণা আছে। অৱশ্যে হাইপোথাইৰায়ডৰ সমস্যাত ভোগা লোকে সমগ্ৰ জীৱন ধৰি নিয়মিতভাৱে ঔষধ খাই থাকিবলগীয়া হয় আৰু যিসকলে হাইপাৰথাইৰয়ডৰ সমস্যাত ভুগিছে, তেওঁলোকে নিয়মীয়াকৈ ১-২ বছৰ ধৰি ঔষধ খাই থাকিলে এই সমস্যাৰ পৰা সম্পূৰ্ণৰূপে আৰোগ্য লাভ কৰিব পাৰে।
হাইপাৰথাইৰয়ডৰ পৰা হোৱা আনুষংগিক ভালেমান সমস্যাই দেখা দিব পাৰে আৰু এইবিলাক সমস্যাৰ পৰা নিষ্কৃতি পাবৰ বাবে এই গ্ৰন্থিটো অস্ত্ৰোপচাৰৰ যোগেদি সম্পূৰ্ণৰূপে বা আংশিকভাৱে উঠাই পেলোৱা হয়।
অপাৰেচন কৰা অধিকাংশ ৰোগীয়েই থাইৰয়ডৰ ঔষধ খাবলগীয়া নহয়। হাইপাৰ থাইৰয়ডৰ চিকিৎসাৰ বাবে তেজক্ৰিয় আয়োডিনো ব্যৱহাৰ কৰা হয়।
কেপচুল বা তৰল ঔষধৰ ৰূপত ব্যৱহাৰ কৰা এই ঔষধ সাধাৰণতে ২০-২৫ বছৰৰ ওপৰ বয়সৰ লোকৰ ওপৰত প্ৰয়োগ কৰা হয়।
পৃথিৱীৰ মুঠ জনসংখ্যাৰ এক-তৃতীয়াংশ লোক আয়োডিনৰ অভাৱ থকা অঞ্চলত বাস কৰে। সেইবিলাক অঞ্চলত প্ৰতিদিনে ৫০ ug তকৈ কম আয়োডিন সেৱন কৰা লোকৰ মাজত গৰল(Goiter) ৰোগৰ প্ৰাদুৰ্ভাৱ বেছি।
যেতিয়া দৈনিক আয়োডিন সেৱন ২৫ ug তকৈ কমি যায়, তেতিয়া সেই লোকসকলে মাজত জন্মগতভাৱে ‘হাইপো-থাইৰয়ডিজম’ নামৰ ৰোগবিধৰ প্ৰদুৰ্ভাৱ দেখা পোৱা যায়।
আয়োডিন একেবাৰে কম থকা অঞ্চলৰ লোকৰ মাজত চূড়ান্ত আয়োডিনৰ অভাৱত ভোগা লোকৰ সংখ্যা সৰ্বাধিক ৮০ শতাংশ হয়গৈ।
দক্ষিণ পূন এছিয়াৰ পাৰ্বত্য অঞ্চলত বসবাস কৰা লোকসকলৰ মাজতে সৰ্বাধিক মাত্ৰাত আয়োডিনৰ অভাৱত ভোগা লোকৰ সংখ্যা সৰহ।
ইয়াৰ উপৰি লেটিন আমেৰিকা আৰু মধ্য আফ্ৰিকাৰ লোকৰ মাজতো আয়োডিনৰ অভাৱত ভোগা লোকৰ সংখ্যা যথেষ্ট বেছি।
খাদ্যত আয়োডিনৰ অভাৱত ভোগা ৰোগীক খুৱাই থাকিলে ৰোগীৰ ডিঙিৰ গৰল বা গয়টাৰৰ আকাৰ সৰু হয় আৰু গৰল ৰোগ প্ৰতিৰোধ হয়।
ল’ৰা-ছোৱালীৰ আয়োডিনৰ অভাৱত হোৱা বিকাৰ, যেনে- বাঢ়িব নোৱাৰা, বুদ্ধিহীনতা আৰু গাৰ ছাল খহটা হোৱা আদিও প্ৰতোৰোধ হয়।
আয়োডিনৰ অভাৱত ‘নডুলাৰ গয়টাৰ’ হ’ব পাৰে আৰু তাৰ পৰাই ‘থাইৰোটক্সিকোচিছ’ নামৰ বিকাৰ হ’ব পাৰে।
আয়োডিন যোগানৰ ব্যৱস্থাইও ‘থাইৰোটক্সিকোচিছ’ৰ সৃষ্টি কৰিব পাৰে। বিশেষভাৱে ৪০ বছৰৰ তলৰ বয়সৰ আৰু নডুলাৰ গয়টাৰ থকা লোকৰ ক্ষেত্ৰত এনে হ’ব পাৰে।
লেখকা: ডাঃ নীলমাধৱ বৰুৱা(স্বাস্থ্য আৰু দীৰ্ঘজীৱন)
অপৰাজিতা অতি দৰকাৰী বনৌষধি লতা। অপৰাজিতা সাধাৰণতে বগা আৰু নীলা ৰঙৰ ফুলৰ দুবিধ দেখা যায় যদিও আৰু বেলেগ বেলেগ ৰঙৰ ফুল ফুলা অপৰাজিতাও আছে।
ঔষধ হিচাপে অপৰাজিতাৰ শিপা, গছ আৰু পাত সাধাৰণতে ব্যৱহাৰ কৰা হয়।
লেখক: ডাঃ উপেন দত্ত(স্বাস্থ্য আৰু দীৰ্ঘজীৱন)
শেহতীয়া উন্নীতকৰণ: : 3/16/2020